در فرآیند گذار به جامعة اطلاعاتی، بسیاری از پدیده‌ها و مفاهیم شکل تازه‌ای به خود می‌گیرند و با تغییر چارچوب، خود را با تحولات ایجادشده سازگار می‌سازند. مسأله آموزش و دانشگاه که سابقه‌ای طولانی در تاریخ بشر دارد، همزمان با ورود جهان به عصر اطلاعات به صورت آموزش الکترونیکی و دانشگاه مجازی نمود پیدا کرده است. اگرچه از مطرح شدن این مفاهیم در سطح جهان مدت زیادی نمی‌گذرد، فعالیت‌های زیادی در این زمینه صورت گرفته است. در کشور ما نیز چند سالی است که حداقل به صورت تئوری و در حرف به این مبحث پرداخته می‌شود. در این مقاله، به مرور چند نکته کاربردی برای توسعة هوشمندانه دانشگاه‌های مجازی در کشور پرداخته‌ایم.
زیرساختهای دانشگاه مجازی
تحقق دانشگاه مجازی در کشور نیازمند ایجاد زیرساخت‌هایی است؛ از جمله:
• زیرساختهای مخابراتی: از آنجا که فرایند انتقال اطلاعات و انجام عملیات لازم در سیستم فراگیری الکترونیکی از طریق بستر مخابراتی صورت می گیرد، وجود زیر ساخت مخابراتی مناسب از جمله الزامات تحقق دانشگاه مجازی است.
• زیرساختهای قانونی: می‌توان گفت مهمترین سرمایة دانشگاه مجازی، محتوای آموزشی آن است. بنابراین، تصویب قوانینی برای حمایت از حقوق پدیدآورندگان و صاحبان محتوای آموزشی و نظارت بر اجرای صحیح این قوانین شرط لازم برای گسترش این قبیل فعالیت‌ها است.
• زیرساختهای فرهنگی: از جمله الزامات توسعة فناوری اطلاعات در یک جامعه، فرهنگ‌سازی صحیح و مناسب است. در امر ایجاد و توسعة دانشگاه مجازی، این واقعیت همیت بیشتری پیدا می‌کند. فرهنگ‌سازی صحیح و ارایة تصویر مناسبی از این نوع دانشگاه میتواند زمینة پذیرش عمومی و استقبال از آن را فراهم سازد.
مخاطبان دانشگاه مجازی
در سال‌های اخیر، در کشور ما مسألة دانشگاه به نوعی با بحث داوطلبان کنکور گره خورده است. این امر در مورد دانشگاه مجازی، شکل دیگری به خود می‌گیرد؛ در این زمینه این نکات قابل توجه است:
• باتوجه به برطرف شدن محدودیت‌های زمانی و مکانی از طریق آموزش الکترونیکی، نیروهای شاغل و مدیران نیز فرصت مناسبی جهت به‌روز کردن اطلاعات و آموزش ضمن خدمت پیدا می‌کنند.
• در بسیاری از مناطق کشور به علت برخی باورهای حاکم بر خانواده‌ها، دانش‌آموزان دختر از ادامة تحصیل در مقاطع دانشگاهی باز می‌مانند. در چنین مواردی، دانشگاه مجازی میتواند فرصتی برای آموزش این افراد ایجاد کند.
• در سال‌های اخیر، تعداد دانشجویان مقطع کارشناسی در کشور افزایش یافته است. افزایش ظرفیت دانشگاه‌های دولتی و توسعة دانشگاه آزاد، پیام نور و مؤسسات غیرانتفاعی، به نوعی در این زمینه نقش داشته است. بنابراین در حال حاضر باید به مقاطع کارشناسی ارشد و کاردانی در دانشگاه مجازی اولویت بیشتری داده شود. در واقع با تأکید بر اصل هدفمند بودن آموزش در دانشگاه مجازی و انطباق آن با نیاز‌های کشور، دانشجویان دورههای کارشناسی ارشد و کاردانی می‌توانند از مخاطبان اصلی این قبیل دانشگاه‌ها در کشور باشند.
ایجاد نگرش صحیح نسبت به دانشگاه مجازی
استفاده از فناوری‌های جدید، مستلزم تغییر نگرش‌ها و رویکردهای اجرایی امور است. غفلت از این موضوع سبب بروز مشکلاتی در استفاده از یک فناوری می‌شود. در زمینة دانشگاه مجازی نیز درکشور ما نگرش‌ها‌ی مختلفی وجود دارد که اغلب بر مبنای تفکرات سنتی استوار است. بر اساس این نگاه، دانشگاه مجازی ظاهر جدیدی برای سیستم دانشگاه سنتی است و هستة اصلی و اجرایی امور همچنان بر پایه قوانین نوشته و نانوشته این قبیل دانشگاه‌ها استوار است. ایجاد نگرش صحیح نسبت به فراگیری الکترونیکی میتواند زمینه‌ساز رفع بسیاری از مشکلات و ابهامات باشد.
اصلاح سیستم آموزش ترکیبی
در دانشگاه مجازی علاوه بر فراهم کردن محتوای آموزشی مناسب باید راهکار‌هایی جهت ارزیابی و نظارت بر کار دانشجویان و نیز رفع اشکال آنها درنظر گرفته شود. درحال حاضر در کشور چندین دانشگاه مجازی مشغول به فعالیت هستند و از جمله معضلات گریبانگیر این دانشگاه‌ها، مسألة برگزاری آزمون، رفع اشکال و نیز ارایة واحدهای عملی و آزمایشگاهی است. برای رفع این مشکل، راهکار آموزش ترکیبی پیشنهاد شده است؛ بدین معنا که ارایة مطالب و آموزش از طریق اینترنت صورت می‌گیرد و امور مربوط به رفع اشکال، برگزاری آزمون و دورههای آزمایشگاهی و عملی به صورت حضوری انجام می‌گیرد. اما باید توجه کرد که یکی از اساسی‌ترین اهداف و مزایای توسعة دانشگاه‌های مجازی، گسترش عدالت اجتماعی با فراهم شدن امکان بهره‌مندی همه افراد در سراسر کشور از بهترین امکانات و محتوای آموزشی است.
طرح آموزش تلفیقی میتواند دستیابی به این هدف را با مشکلات متعددی روبه‌رو سازد؛ زیرا برگزاری دوره‌ها و آزمون‌های حضوری، مسائلی از قبیل رفت و آمد دانشجویان غیربومی، فراهم کردن امکانات خوابگاه و نظایر آن، به همراه خواهد داشت.
برای حل این مشکلات، می‌توان به این راهکار‌ها اشاره کرد:
• نیاز‌های آموزشی در دانشگاه‌های مجازی میتواند متناسب با مخاطبان آن تغییر کند. بنابراین، در صورت در نظر گرفتن نیروهای شاغل و دانشجویان کارشناسی ارشد به عنوان مخاطبان اصلی، دغدغه ارایة دروس عملی و آزمایشگاهی برطرف می‌شود.
• در حال حاضر، بسیاری از دروس آزمایشگاهی با رایانه قابل شبیه‌سازی هستند که امکان انجام آزمایش‌ها در شرایط مناسب‌تر را فراهم می‌آورد. بنابراین، اصولاً نیازی به برگزاری دوره حضوری برای این قبیل درس‌ها وجود ندارد.
• همانگونه که در ابتدای این بحث ذکر شد، در بسیاری از موارد، استفادة صحیح از یک فناوری نیازمند اصلاح روال‌های انجام امور است. آموزش مجازی به اصطلاح "دانشجو-محور" است؛ به این معنا که نحوة آموزش و مدیریت سیستم به گونه‌ای است که گویی تمام سیستم درخدمت یک دانشجو است و فعالیت‌ها و پیشرفت او را تحت نظر دارد. در یک سیستم آموزش مجازی ایده‌آل، ارزیابی فعالیت‌ها و پیشرفت دانشجو و نیز تعیین علاقه‌مندی‌های او تحت نظارت یک سیستم نرم‌افزاری قرار دارد و دانشجو مراحل یادگیری و رشد را مرحله به مرحله پشت سر می‌گذارد؛ در واقع رسیدن به یک مرحله تأییدی است بر یادگیری مفاهیم مطرح در مراحل قبل. به این ترتیب، ارزیابی دانشجو در تمام مدت آموزش صورت می‌گیرد و در این صورت، دیگر نیازی به برگزاری آزمون حضوری نیست. موارد مربوط به رفع اشکال نیز با استفاده از امکاناتی نظیر پست الکترونیکی قابل انجام است.
• درنهایت، درصورت نیاز به برگزاری آزمون یا دورههای حضوری، می‌توان از همکاری بین دانشگاه‌های کشور بهره جست. یعنی هر دانشجو برای گذراندن واحدهای عملی و شرکت در امتحانات بتواند به نزدیکترین دانشگاه محل سکونت خود مراجعه کند.
اجرای طرح آزمایشی دانشگاه‌های مجازی
با توجه به جدید بودن مبحث دانشگاه مجازی و بالا بودن ریسک سرمایه‌گذاری در این حوزه، اجرای یک طرح آزمایشی با همکاری چند دانشگاه و بهره‌گیری از این تجربه در برنامه‌ریزی‌های بعدی، میتواند گامی مؤثر و کارساز باشد؛ در واقع بهتر است به جای ایجاد چند دانشگاه با نواقص و مشکلات متعدد و اغلب مشابه، در مرحلة اول، ایجاد یک دانشگاه مجازی به صورت اصولی مورد توجه قرار گیرد.
ایجاد پرتال دانشگاه‌های مجازی در کشور
پرتال ابزاری مناسب جهت دسترسی به اطلاعات به صورت طبقه‌بندی شده است. ایجاد پرتال دانشگاه‌های مجازی کشور میتواند یکی از اولویت‌های برنامه‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری باشد.
تدوین استانداردهای لازم
تدوین و گردآوری استانداردهای لازم در زمینة ایجاد و توسعة دانشگاه مجازی، یکی از مهمترین لوازم این امر است. این استانداردها مباحثی نظیر مسائل فنی، محتوا، امنیت، کیفیت ارایة خدمات و غیره را شامل می‌شود و میتواند چارچوبی مناسب برای تصمیم‌گیری در این حوزه فراهم آورد.
تعیین معیارهای دقیق برای شهریه
ارایة یک تحلیل دقیق اقتصادی در مورد دانشگاه مجازی و بررسی عواملی چون دورة بازگشت سرمایه در فعالیت آنها، میتواند معیارهای مناسب و دقیقی برای تعیین شهریه این دانشگاه‌ها فراهم سازد؛ این موضوع با در نظر گرفتن مزیت‌های دانشگاه مجازی نظیر عدم نیاز دائمی به ساختمان و مکان فیزیکی جهت تشکیل کلاس، امکان استفاده تعداد زیادی دانشجو از مطالب یک دوره در مقایسه با دورههای حضوری و نیز قابلیت استفاده مجدد از محتوا، اهمیت بیشتری می‌یابد. البته باید توجه کرد که مسألة خودکفایی مالی دانشگاه‌ها میتواند زمینة افزایش بی‌قاعدة شهریة دانشگاه‌های مجازی وابسته به آنها را فراهم سازد.
فراهم کردن زمینة رقابت بین دانشگاه‌های مجازی
شکی نیست که بهبود کیفیت محتوا و ارایة خدمات در گرو حاکم بودن جو رقابتی بین دانشگاه‌های مجازی و از بین بردن انحصار در این زمینه است. لذا ایجاد زمینة رقابت سالم و حمایت صحیح دولت از این قبیل فعالیت‌ها میتواند موجبات رشد و توسعة دانشگاه‌های مجازی را در کشور فراهم سازد؛ در این صورت، هزینه و کیفیت خدمات میتواند به عامل رقابت بین دانشگاه‌های مجازی تبدیل شود.
مراجع:
1- "گزارش بررسی دانشگاه مجازی و سیستم‌های یادگیری الکترونیکی"، مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات دانشگاه شریف، تهران، 1381.
2- م. عطاران، "دانشگاه مجازی:تحول از آموزش به یادگیری"، مجله تکفا، سال اول، شماره پنجم و ششم، صص 81-89، 1382.
3- م. قدیری بشردوست، "دانش‌آموز پژوهنده، سازمان یادگیرنده"، مجله تکفا، سال اول ، شماره پنجم و ششم، ص 113- 114، 1382.
4- IMS, Instruction Management System, http://www.imsglobal.org.
5- Learning Circuits, Web site at http://www.learningcircuits.org.
6- E-learning Centre, Web site at http://www.e-learningcentre.co.uk.